هر اختیاری که انسان می‌کند
یک پدیده ممکن است
یعنی وجودی دارد که ذاتاً ممکن بوده
که باشد
یا نباشد
علّت صدور این اختیار چیست؟
بله، دقیقاً همان «اختیار خاصّ» را می‌گویم
نه قوّه و توانایی اختیار کردن را
این علّت یا داخل نفس ماست
یعنی داخل خود ما
یا خارج از ما
اگر داخل ما باشد یا خودش اختیاری است
یا غیر اختیاری
اگر اختیاری باشد که خودش داخل همین بحث است
یعنی همین پرسش از خود او هم می‌شود
که علّت صدورش از کجاست
که به «تسلسل» می‌انجامد
اگر هم غیراختیاری باشد
یا خارج از نفس ما باشد
در هر دو صورت به جبر می‌رسد
یعنی «اختیار رفتن به مشهد» خودش علّتی دارد
که تحت اختیار نیست
عجب شبهه سنگینی شد!
بله، این مشکل هست
و فلسفه اصالت وجود نتوانست مرا قانع کند
زیرا هر چه پاسخ می‌داد در دایره علیّت بود
و تا علیّت باشد
تمام اراده و اختیار انسان باید معلول باشد
برای چیزی که او خودش اختیار ما نیست
حالا یا اختیار دیگری است
یا اصلاً از سنخ اختیار نیست و خلقتی تکوینی است!
معمولاً کسانی که این شبهه را درک می‌کنند
آگاهی و علم را آن چیزی می‌پندارند که اختیار را در دست دارد
یعنی اختیار معلول آگاهی‌هاست
این‌جا به همان قصه‌ای باز می‌گردیم که در ابتدا گفتم
جوانان محله ما از روی جهالت عمل می‌کردند
از روی آگاهی‌های نادرستی که از باورهای قوم خود گرفته بودند
باورهایی غربی که زشت‌ها را زیبا جلوه می‌داد
کسی که زشت را زیبا ببیند
خب عمل زشت را هم اختیار می‌کند
ببینید اختیار چه راحت به جبر انجامید!
حتی در اندیشه‌های اعتقادی و کلامی
و حتی باورهای عرفانی ما هم
رگه‌های کلفتی از این جبرگرایی دیده می‌شود
یادم هست دبیر بینش دبیرستان‌مان وقتی این استدلال را در تعریف عصمت بیان کرد:
«معصوم گناه نمی‌کند، زیرا حقیقت گناه را می‌بیند و علم به آن دارد، لذا گناه نمی‌کند و میل به آن هم ندارد، مانند کسی که کثافاتی را روی زمین ببیند و حقیقت آن را بداند، هرگز حتی تصوّر اکل آن به ذهنش خطور نمی‌کند!»
شاگردی بلند شد و پرسید:
«پس هنر نکرده است، ما هم اگر این علم را داشتیم گناه نمی‌کردیم!»
چندان بیراه هم نمی‌گفت شاگرد
وقتی عصمت جبری شود
ارزشی برای معصوم به ارمغان نخواهد آورد.
استادهای حوزوی‌مان البته در درس عقاید
این اشکال را پذیرفتند و پاسخ دادند:
«عصمت یا همان علم به گناه، هدیه‌ای از سوی خداوند است، به کسی که خداوند می‌داند اگر حتی عصمت هم نمی‌داشت، در دوران زندگی خود گناه نمی‌کرد. خداوند علم به آینده دارد و این جایزه را پیش از امتحان به معصوم داده است».
هر چه که باشد، اختیار با چالشی جدّی مواجه بود
تا نظریه‌ای جدید شنیدم...
[حالاحالاها این بحث ادامه دارد]
برچسب‌های مرتبط با این نوشته:
| 
X
